فرار از هوشمندسازی مدیریت پسماند؛ جمع‌آوری سنتی زباله‌ها تا کی ادامه دارد؟

مدیریت پسماند به‌شکل سنتی دیگر کارآمد نیست. شاهد این جمله، تصویری است که در آرادکوه، ضایعاتِ درهم حاشیه شهرها و زباله‌های دپوشده در جنگل‌ها می‌بینیم. توسعه‌یافته‌ها برای حل این مشکل به هوشمندسازی مدیریت پسماند روی آورده‌اند؛ شمار شهرهای هوشمندی که در دنیا برای کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و تفکیک زباله، بازیافت و ایجاد درآمدهای پایدار، فناوری‌های جدیدی به‌کار می‌گیرند، رفته‌رفته بیشتر می‌شود. در ایران اما هنوز در ابتدای راهیم.

در سال ۱۴۰۱ روزانه ۵۴ هزار تن پسماند عادی در کشور تولید شده که ۸۳ درصد آن سهم شهرنشینان است

در دنیای پرشتاب امروز، با افزایش جمعیت، تبلیغ هرروزه‌ی مصرف‌گرایی و به‌دنبال آن تولید ضایعات بیشتر، شهرها به مدیریت پسماند با سرعت بالاتر و هزینه‌ی کمتر نیازمند شده‌اند. آشفتگی اوضاع تولید زباله را باید در اعداد دید. آمارهای بانک جهانی در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد سالانه ۲.۰۱ میلیارد تن زباله جامد شهری در جهان تولید می‌شود و انتظار می‌رود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۳.۴۰ میلیارد تن افزایش یابد.

از شواهد پیداست که در ایران اوضاع خوب نیست؛ اشباع‌شدن زمین‌های آلوده به زباله و جست‌وجو برای یافتن اراضی جدید دفن ضایعات، جاری شدن رودهای شیرابه و آلوده کردن آب‌های زیرزمینی.

آمار سازمان شهرداری و دهیاری‌های وزارت کشور در سال ۱۴۰۱ از تولید روزانه ۵۴ هزار تن پسماند عادی خبر می‌دهد که ۸۳ درصد آن را شهرنشینان تولید کرده‌اند. مرکز پژوهش‌های مجلس نتیجه ادامه این روند در دهه‌های آینده را تولید زباله‌ی بیشتر و بروز پیامدهای شدیدتر برای محیط زیست دانسته و می‌گوید برای داشتن شهری پایدار باید به سمت رویکردهای نو، اینترنت اشیا و مدیریت هوشمند پسماند قدم برداشت.

هوشمندسازی فقط در حد استفاده از اپلیکیشن

گزارشی راهبردی مرکز پژوهش‌های مجلس به «هوشمندسازی مدیریت پسماندهای عادی در کشور» پرداخته است.

پسماند عادی زباله‌های بازمانده از زندگی روزمره در شهر و روستاست؛ شامل پسماندهای خانگی که اغلب تفکیک نمی‌شود و شهرداری مسئول جمع‌آوری آن است و البته نخاله‌های ساختمانی که به بدترین‌ شکل در حاشیه شهرها رها می‌شود.

بهره‌گیری از علم، فناوری و نوآوری در راستای مدیریت هوشمند پسماندها می‌تواند از طریق افزایش راندمان اجرایی، کمینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش انتشار آلاینده‌ها به محیط زیست، کاهش هزینه‌ها، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و به‌طور کلی ارتقای تاب‌آوری مدیریت شهری به گذار از شرایط موجود به مدیریت بهینه پسماند بینجامد.

– گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

طبق ادعای این گزارش «سامانه‌مند کردن فعالیت‌ها در بخش‌های مختلف فرایند مدیریت پسماند، آموزش هوشمند شهروندان با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی، جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک و استفاده از دستگاه‌های خوددریافت پسماند خشک» از جمله اقدامات شهرداری‌های کشور در حوزه هوشمندسازی مدیریت پسماند بوده است.

فقط در تعدادی از شهرداری‌ها حرکت به سمت هوشمندسازی مدیریت پسماند با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی آغاز شده است

مرکز پژوهش‌های مجلس البته به میزان موفقیت طرح‌های اجراشده، سرنوشت زباله‌های تفکیک‌شده و آمار بازیافت اشاره‌ای نمی‌کند اما می‌گوید آمارهای سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور و همچنین بعضی از سازمان‌های مدیریت پسماند سراسر کشور بیانگر آن است که «در عمل تنها در تعدادی از شهرداری‌های کشور حرکت به سمت سامانه‌مند کردن فعالت‌ها در بخش‌های مختلف فرایند مدیریت پسماند و آموزش هوشمند شهروندان با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی آغاز شده است».

جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در کنار معرفی سامانه «سیمپ» به‌عنوان یکی از موارد موفق، می‌گوید: «میزان تفکیک پسماندها در مبدأ در کل کشور کمتر از ۱۰ درصد است که بخش ناچیزی از این پسماند توسط سامانه‌های هوشمند جمع‌آوری می‌شود.»

طبق بررسی بازوی پژوهشی مجلس، توسعه جمع‌آوری هوشمند پسماند با چالش مواجه است چون:

۱- زیرساخت‌های اجرایی و لجستیکی برای پوشش‌دهی برنامه‌ها کافی نیست و رسیدگی به بعضی درخواست‌های کاربران با تأخیر انجام می‌شود.

۲- قانون مدیریت پسماند مصوب ۱۳۸۳ درباره الزام به تفکیک پسماندها در مبدأ ضمانت اجرایی ندارد.

۳- میزان تفکیک از مبدأ آنقدر کم است که روش‌های هوشمند در مقایسه با روش‌های سنتی (مثل جمع‌آوری از مخازن پسماند شهری) صرفه اقتصادی ندارد و سبب شده پیمانکاران تمایلی به هوشمندسازی نداشته باشند.

۴- شیوه‌نامه‌ی «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی» خیلی دیر تدوین شد و مدیریت اجرایی پسماندهای عادی این شیوه‌نامه را به‌صورت کامل رعایت نمی‌کند.

دستگاه‌های خوددریافت پسماند خشک (RVM)

از سال ۱۳۹۹ اولین دستگاه‌های RVM به‌صورت محدود در کلان‌شهرها نصب شد اما طبق بررسی مرکز پژوهش‌ها این روش «تاکنون نتوانسته است توفیق مورد انتظار را در کشور کسب کند».

دلایل موفق نبودن این روش هم کم نیست:

۱- مشکلات فنی بعضی دستگاه‌ها

۲- نبود پیوست اجتماعی و فرهنگی در استفاده از دستگاه‌های خوددریافت پسماند

۳- در نظر نگرفتن مشوق‌های مناسب برای استقبال بیشتر شهروندان

۴- هزینه بالای دستگاه‌های RVM در مقایسه با تفکیک در مخزن و جذاب نبودن آن برای پیمانکاران

۵-متصل نشدن بعضی دستگاه‌ها به اینترنت برای پایش آنلاین

انحصارگرایی و کنار زدن کسب‌وکارهای خصوصی

هوشمندسازی مدیریت پسماند در ایران در حد پروژه‌های کوچک و مقطعی است. مثلاً شهرداری تبریز از پارسال طرح جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک و خشکاله از طریق اپلکیشن را آغاز کرده و به‌تازگی یکی از مدیران شهرداری تهران وعده داده که قرار است به سمت هوشمندسازی سطل‌های زباله در چند نقطه پایتخت برویم.

مرکز پژوهش‌های مجلس در بخشی از گزارش خود از اپلیکیشن جمع‌آوری پسماند خشک «نوماند» نام می‌برد که راه‌اندازی آن بی‌حاشیه نبود. نوماند یکی از بخش‌های سوپراپلیکیشن «شهرزاد» است که طبق اعلام شهرداری تهران، شهروندان به‌واسطه آن می‌توانند زباله‌هایشان را به شهرداری بفروشند و با اعتباری که به کیف پول شهروندیشان اضافه می‌شود، از مراکز تره‌بار خرید کنند یا حتی عوارض طرح ترافیک را بپردازند؛ کاری که قبلاً از طریق اپلیکشین «تهران من» انجام می‌شد و قرار است شهرزاد به‌زودی جایش را بگیرد.

در سال‌های گذشته چندین اپلیکیشن دیگر به جمع‌آوری زباله‌های خشک مشغول شده‌اند اما درگیری با پیمانکاران شهرداری همیشه از موانع فعالیتشان بوده است

تبلیغات برای این استارتاپ دولتی از زمستان پیش شروع شد و مدیران شهرداری مدعی شدند که نوماند می‌تواند همه مشکلات پسماند را حل می‌کند و زباله‌گردی کودکان را کاهش دهد. این درحالی است که در سال‌های گذشته چندین کسب‌‌وکار دیگر به جمع‌آوری زباله‌های خشک مشغول بودند و اتفاقاً درگیری با پیمانکاران شهرداری از مهم‌ترین موانع فعالیتشان بود. اعضای شورای شهر در شرایطی از «عقب‌ماندگی از تکنولوژی پسماند» گلایه می‌کنند و به تفاهم با چینی‌ها برای انتقال تکنولوژی امیدوارند که حمایت از فعالیت بخش خصوصی در این مورد فراموش شده است.

درباره چنین مشکلی، مرکز پژوهش‌ها با مرور قوانین موجود چنین راهکاری را مطرح کرده است: «جلوگیری از انحصارطلبی و ارتقای شفافیت در صدور مجوز بخش خصوصی دارای صلاحیت» از طریق الزام همه‌ی شهرداری‌های کشور بر رعایت شیوه‌نامه «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی».

دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران در برابر فناوری، هوشمندسازی و تغییر مقاومت می‌کنند

همزمان با منزوی شدن کسب‌وکارهای کوچک جمع‌آوری زباله‌های تفکیک‌شده، دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران در برابر فناوری، هوشمندسازی و تغییر مقاومت می‌کنند. دراین‌مورد هم راهکار بازوی پژوهشی مجلس این است: «آگاهی‌سازی درباره مزایای پیاده‌سازی بلندمدت اینترنت اشیا و ارتقای ظرفیت نوآوری در میان مدیران سازمان‌ها برای شکست مقاومت در برابر تغییر».