آیا سیاره‌های دیگر مثل زمین ستاره قطبی دارند؟

تصور کنید یک فضانورد در دنیای دیگری گم شده است و سیستم‌های ارتباطی‌اش از کار افتاده‌اند. در بیشتر موارد، او نمی‌تواند از قطب‌نما برای پیدا کردن مسیر استفاده کند؛ زیرا این امر به میدان‌های مغناطیسی وابسته است. در این وضعیت، مسافر ممکن است نیاز داشته باشد که راه خود را با استفاده از ستاره‌ها پیدا کند، اما این کار چقدر آسان خواهد بود؟ آیا سیاره‌های دیگر راهنمایی مانند «ستاره قطبی» زمین دارند که همیشه مسیر شمال یا جنوب را نشان دهد و افراد را در جهت‌یابی یاری کند؟ پاسخ این سوال، همان‌طور که انتظار دارید، به سیاره موردنظر بستگی دارد.

وجود یک ستاره قطبی در نیم‌کره شمالی و نبود آن در نیم‌کره جنوبی تصادفی تاریخی است. حین چرخش زمین به دور خود، قطب‌های سیاره طی یک دوره‌ی ۲۴ هزار ساله، دایره‌ای بزرگ را در آسمان ترسیم می‌کنند که به آن «تقدیم محوری» می‌گویند. حرکت تقدیمی زمین بدین معنی است که ستاره‌ای که قطبی می‌نامیم، برای حدود کمتر از ۴۰۰۰ سال نزدیک‌ترین علامت مرئی قطب شمال آسمانی بوده و در گذشته‌های دور، این‌گونه نبوده است. بنابراین جای تعجب نیست که برخی از سیارات دیگر منظومه شمسی ما نیز به همین علامت آسمانی مجهز باشند.

عطارد به عنوان نزدیک‌ترین سیاره به خورشید، تحت تأثیر ستاره‌مان قرار دارد و محور چرخش آن به‌طور نزدیکی هم‌راستا است. قطب شمال این سیاره، مانند خورشید در جهت صورت فلکی اژدها (دراکو) قرار دارد که خالی از ستاره‌های درخشان است. دو ستاره Xi و دلتا دراکونیس با درخششی تقریبا برابر، شاخص‌ترین ستارگان این صورت فلکی هستند.

در مأموریت کاوشگر دان ناسا مشخص شد که دلتا دراکونیس ستاره قطبی سیاره کوتوله «سرس» است؛ اما تشخیص آن در آسمان کار راحتی نیست. درمقابل، نیم‌کره جنوبی عطارد وضعیت بهتری دارد. نزدیک‌ترین ستاره به قطب جنوب آسمانی عطارد «آلفا پیکتوریس» است که از نظر درخشندگی به جفت ستاره‌های دراکو شباهت دارد؛ اما حداقل مزیتش این است که در مکان مناسبی قرار دارد.

هر فضانوردی که در سیاره زهره گم شود، محکوم به مرگ خواهد بود. حتی اگر لباس فضایی او قادر به مقابله با دماهای شدید در حد کوره باشد، نمی‌تواند به آسمان برای کمک نگاه کند. ابرهایی که ما را از دیدن سطح زهره (به جز با رادار) بازمی‌دارند، به همان اندازه مانع از آن می‌شوند که هر کسی روی سطح این سیاره به آسمان نگاه کند.

با توجه به چرخش غیرمعمول زهره، «اتحادیه بین‌المللی نجوم» مجبور شد تا درمورد اینکه کدام قطب زهره باید قطب شمال و کدام قطب جنوب در نظر گرفته شود تصمیم بگیرد. در این بحث، قطب‌های زهره اهمیت چندانی ندارد، زیرا حتی اگر ابرها کنار بروند، هیچ‌کدام از قطب‌ها چندان از نعمت ستاره‌های قطبی بهره‌مند نیستند.

اغلب افرادی که رویای قدم‌زدن در سیاره‌ای دیگر را در سر می‌پرورانند، خاک سرخ سیاره مریخ را زیر انگشتان لباس فضانوردی خود تصور می‌کنند. قطب‌های مریخ با زاویه‌ای تقریباً مشابه زمین نسبت به صفحه‌ی مداری سیاره (۲۵٫۲ درجه در مقابل ۲۳٫۴ درجه) کج شده‌اند.

با این‌حال، همان‌طور که تقدیم محوری زمین خودمان نشان می‌دهد، یک سیاره می‌تواند درحالی که همچنان به سمت نقاط مختلفی از آسمان متمایل می‌شود، شیب ثابتی را حفظ کند. (شیب محوری زمین نیز تغییر می‌کند، اما در دامنه‌ای بسیار باریک‌تر و آرام‌تر.)

قطب شمال مریخ به مکانی در صورت فلکی «قو» نشانه رفته است که تقریباً ۳۰ درجه از پولاریس (ستاره قطبی ما) فاصله دارد و ستاره‌های نزدیک آن به سختی قابل مشاهده هستند. متأسفانه، نزدیک‌ترین ستاره‌های قابل مشاهده حدود ۹ درجه فاصله دارند که برای جهت‌یابی چندان مناسب نیستند. اما یکی از آن ستاره‌ها «دنب» است که به‌عنوان نوزدهمین ستاره روشن، به راحتی پیدا می‌شود.

قطب جنوبی آسمانی مریخ به سمت صورت فلکی «ولا» اشاره دارد. بااین‌حال، منجمان آماتور این منطقه را بیشتر با نام «صلیب کاذب» می‌شناسند؛ همسایه بزرگ‌تر و کم‌نورتر صورتواره «صلیب جنوبی» معروف که از ستاره‌های صورت فلکی‌های ولا و «کارینا» تشکیل شده است. یکی از اعضای نسبتاً روشن صورتواره صلیب کاذب، «کاپا ولوروم» است که تنها سه درجه فاصله دارد و به اندازه کافی نزدیک است تا به‌عنوان ستاره قطبی عمل کند. این ستاره کم‌نورتر از ستاره قطبی ما است و فاصله بیشتری از قطب آسمانی مربوطه دارد؛ اما هنوز هم یکی از بهترین ستاره‌های قطبی هر سیاره‌ای محسوب می‌شود.

شاید به درستی انتظار داشته باشید که از تصور حضور فضانورد فرضی در غول‌های گازی صرف‌نظر کنیم؛ زیرا هیچ‌کس نمی‌تواند روی لایه‌های گازی این سیارات قدم بردارد. بااین‌حال، این سوال که آیا سیارات غول‌پیکر، ستاره‌های قطبی دارند یا نه، می‌تواند کاملاً مطرح باشد.

محورهای چرخش قمرهای اصلی سیارات گازی، به‌طور نزدیکی با محورهای سیارات خود هم‌راستا هستند. اما ما می‌دانیم که این ویژگی در مورد تمام قمرها صدق نمی‌کند؛ زیرا محور ماه خودمان به‌طور قابل توجهی با محور زمین متفاوت است. اما به‌نظر می‌رسد که عملکرد سیارات غول‌پیکر در نگه‌داشتن فرزندانشان در خطی هم‌راستا با خود بهتر از زمین بوده است. جالب اینکه محور ماه ما به محور مشتری و زهره بسیار نزدیک‌تر است تا محور سیاره خودمان.

چنین هم‌راستایی‌هایی هرگز کاملا منطبق نیستند، بنابراین در برخی موارد یک سیاره ممکن است ستاره‌ای قطبی داشته باشد که برای برخی از قمرهایش کار نمی‌کند. بااین‌حال، به‌عنوان نقطه شروع، دانستن ستاره قطبی یک سیاره غول‌پیکر (یا نبود آن) مزیت بسیار بزرگی برای جهان‌های اطراف است که ممکن است روزی به سراغ کاوش آن‌ها برویم.

محور مشتری تقریباً در زاویه راست نسبت به صفحه مدار خود قرار دارد و تنها ۳٫۱ درجه انحراف دارد. از آنجایی که تفاوت چندانی بین صفحه مداری مشتری و زمین وجود ندارد، محور مشتری عمود روی زمین نیست و بسیار متفاوت از ۲۳٫۴ درجه ما است. این امر باعث می‌شود که محور آن چندان از خورشید فاصله نداشته باشد و همچنین قطب شمال آسمانی سیاره در صورت فلکی اژدها قرار بگیرد، البته نه به نزدیکی عطارد. همچنان چندین ستاره مشاهده‌پذیر در نزدیکی قطب وجود دارد؛ اما هیچ کدام به‌طور خاصی نزدیک یا روشن نیستند. با این‌حال، مانند زهره، ابر ماژلانی بزرگ راهنمای خوبی برای قطب جنوبی آسمان مشتری است.

اورانوس به این معروف است که روی پهلو قرار دارد و قطب‌های آسمانی آن شبیه به هیچ سیاره دیگری نیستند. قطب شمال آن تقریباً مستقیم به سمت «اتا اوفیوچی» نشانه رفته؛ این ستاره کمی کم‌نورتر از پولاریس است، اما جایگزین بدی نیست. قطب جنوبی اورانوس ستاره نزدیکی ندارد؛ اما «الدبران» نسبت به «ابط‌الجوزا» کمی نزدیک‌تر قرار دارد. بنابراین پیدا کردن دقیق آن بسیار دشوار است؛ اما این دو غول سرخ روشن کمک می‌کنند تا بتوانید به منطقه‌ای عمومی برسید.

قطب شمال آسمانی نپتون به دنب کمی نزدیک‌تر از قطب شمال مریخ است، اما همچنین «دلتا سیگنی» را دارد که نسبتاً نزدیک و کم‌نورتر است. قطب جنوب آن نیز «گاما ولوروم» را دارد که کمی از پولاریس روشن‌تر و به اندازه‌ای نزدیک است که بتوان از آن استفاده کرد.

وقتی صحبت سیارات فراتر از منظومه شمسی می‌شود، پاسخ ساده‌ای برای سوالات ما وجود دارد: ما نمی‌دانیم. می‌توانیم محاسبه کنیم که ستاره‌ها چگونه در سیاراتی که دور ستاره‌های نزدیک قرار دارند، ظاهر می‌شوند؛ اما هیچ ایده‌ای درباره‌ی جهت‌گیری قطب‌های سیارات آن‌ها نداریم، حتی در مواردی که می‌دانیم این سیارات وجود دارند.